Dosjet e deklasifikuara britanike nxjerrin në pah një aspekt pak të njohur të grushtit të shtetit të përbashkët MI6/CIA kundër qeverisë së zgjedhur në mënyrë demokratike të Iranit në gusht 1953, veprim i fshehtë i Mbretërisë së Bashkuar në mbështetje të islamistëve radikalë shiitë, paraardhësve të Ajatollah Khomeinit.
Zyrtarët britanikë donin “një grusht shteti jo komunist” në Iran për të instaluar një “diktator” që do të promovonte interesat e naftës në Mbretërinë e Bashkuar.
Qeveritë e Mbretërisë së Bashkuar dhe të SHBA-së mbështetën forcat islamike për të nxitur trazira dhe madje konsideruan instalimin e Ajatollah Kashanit, si një udhëheqës klienti, pas një grushti shteti.
Në shumë llogari, CIA konsiderohet si shtytësi kryesor prapa grushtit të shtetit të vitit 1953 në Iran, megjithatë Britania ishte në fakt nxitësi fillestar dhe ofroi burime të konsiderueshme për komplotin, të cilin planifikuesit e Mbretërisë së Bashkuar e quajtën “Operation Boot”.
Në fillim të viteve 1950, Kompania Anglo-Iraniane e Naftës (AIOC), ose BP siç njihet tani, drejtohej nga Londra dhe zotërohej bashkërisht nga qeveria britanike dhe privatë. Ajo kontrollonte burimin kryesor të të ardhurave të Iranit, naftën dhe deri në vitin 1951 ishte bërë, sipas një zyrtari britanik, “në fakt një imperium in imperio [një perandori brenda një perandorie] në Persi”.
Nacionalistët iranianë kundërshtuan faktin që të ardhurat e AIOC nga nafta ishin më të mëdha se ato të qeverisë iraniane.
Ambasadori i Britanisë në Teheran, Sir Francis Shepherd, kishte një qëndrim tipik kolonialist për situatën. Dosjet e deklasifikuara tregojnë shkrimin e tij: “Është kaq e rëndësishme të parandalohen Persianët që të shkatërrojnë burimin e tyre kryesor të të ardhurave…duke u përpjekur ta drejtojnë vetë atë”.
Ai shtonte: “Nevoja për Persinë nuk është të drejtojë industrinë e naftës për vete (gjë që nuk mund ta bëjë), por të përfitojë nga aftësia teknike e Perëndimit”.
Sigurisht, Irani ishte plotësisht i aftë të drejtonte industrinë e tij të naftës. Në mars 1951, parlamenti iranian votoi për shtetëzimin e operacioneve të naftës, marrjen e kontrollit të AIOC dhe shpronësimin e aseteve të saj.
Në maj, Mohammed Mossadeq, lideri i Partisë Social-Demokratike të Frontit Kombëtar të Iranit, u zgjodh kryeministër dhe e zbatoi menjëherë projektligjin.
Britania u përgjigj duke tërhequr teknikët e AIOC dhe duke njoftuar një bllokadë ndaj eksporteve të naftës iraniane. Për më tepër, ajo gjithashtu filloi të planifikonte për të rrëzuar Mossadeq.
“Politika jonë”, kujtoi më vonë një zyrtar britanik, “ishte të hiqnim qafe Mossadeqin sa më shpejt të ishte e mundur”.
“Një regjim autoritar”
Duke ndjekur modelin e përdorur mirë, të instalimit dhe mbështetjes së monarkëve në Lindjen e Mesme, zyrtarët britanikë ishin të prirur për “një grusht shteti jo komunist, mundësisht në emër të shahut”, që “do të thoshte një regjim autoritar”.
Ambasadori në Teheran donte “një diktator” i cili “do të kryente reformat e nevojshme administrative dhe ekonomike dhe do të zgjidhte çështjen e naftës me kushte të arsyeshme”, që do të thotë të kthente nacionalizimin.
Njeriu i fortë ushtarak i zgjedhur për të kryesuar grushtin e shtetit ishte gjenerali Fazlollah Zahedi, një figurë që ishte arrestuar nga britanikët për aktivitete pro naziste gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe ishte ministër i Brendshëm i Iranit në fillim të viteve 1950.
Rikujtojmë se . Ambasadori në Teheran donte “një diktator”.
Pavarësisht propagandës britanike, qeveria e Mossadeq u njoh privatisht nga zyrtarët e Mbretërisë së Bashkuar si përgjithësisht demokratike, popullore, nacionaliste dhe antikomuniste.
Një ndryshim midis Frontit Kombëtar dhe grupimeve të tjera politike në Iran ishte se anëtarët e tij ishin, siç pranoi privatisht ambasadori i Britanisë, “relativisht të lirë nga hije të grumbullimit të pasurisë dhe ndikimit nëpërmjet përdorimit korruptiv të pozicioneve zyrtare”.
Mossadeku kishte mbështetje të konsiderueshme popullore dhe si kryeministër arriti të thyente kontrollin mbi çështjet iraniane të ushtruar nga pronarët e mëdhenj të tokave, tregtarët e pasur, ushtria dhe shërbimi civil.
Rreziku i pavarësisë
Kërcënimi nacionalist popullor i paraqitur nga Mossadeq u komplikua nga aleanca e tij e komoditetit me partinë komuniste iraniane pro sovjetike, Tudeh.
Ndërsa planifikuesit e fshehtë britanikë dhe amerikanë u takuan gjatë gjithë vitit 1952, të parët u përpoqën të angazhonin të dytin në përpjekjen për një përmbysje të përbashkët të qeverisë, duke luajtur qëllimisht skenarin e një kërcënimi komunist ndaj Iranit.
Një zyrtar britanik vuri në dukje në gusht 1952 se “amerikanët do të kishin më shumë gjasa të punonin me ne nëse do ta shihnin problemin si një problem të frenimit të komunizmit në vend të rivendosjes së pozicionit të AIOC”.
Megjithatë, as dosjet e planifikimit britanik dhe as ato amerikane nuk tregojnë se ata e morën seriozisht perspektivën e një pushtimi të vendit nga komunistët. Përkundrazi, të dy kryesisht kishin frikë nga shembulli i rrezikshëm i politikave të pavarura të Mossadeq-it, që u paraqitën interesave perëndimore në Iran dhe gjetkë në rajon.
Deri në nëntor 1952, një ekip i MI6-Foreign Office, po propozonte bashkërisht me CIA-n, përmbysjen e qeverisë demokratike të Iranit. Agjentët britanikë në Iran u pajisën me transmetues radio për të mbajtur kontakte me MI6, ndërsa kreu i operacionit MI6, Christopher Woodhouse, e vuri CIA-n në kontakt me kontakte të tjera britanike në vend.
MI6 gjithashtu filloi të sigurojë armë për krerët e fiseve në veri të Iranit.
Ajatollah Kashani
Figura më e rëndësishme fetare në Iran ishte kleriku shiit 65-vjeçar, Ajatollah Sejed Kashani. Ai kishte ndihmuar agjentët gjermanë në Persi në vitin 1944 dhe një vit më vonë ndihmoi në themelimin e degës jozyrtare iraniane të Vëllazërisë Myslimane, Fadajan-e-Islam (‘Devotshmit e Islamit’), një organizatë militante fondamentaliste.
Fadajan u përfshi në një numër sulmesh terroriste kundër sundimtarit të atëhershëm të Iranit, Shahut, Mohammad Reza Pahlavi, në fund të viteve 1940, duke përfshirë një atentat në vitin 1949 dhe vrau kryeministrin e Shahut, Ali Razmara, në vitin 1951. Rreth kësaj kohe, duket se Kashani u shkëput me organizatën e tij.
Nga fillimi i viteve 1950, Ajatollah ishte bërë kryetar në parlamentin iranian, Mexhlis dhe një aleat kryesor i Mossadeq.
Një raport i inteligjencës amerikane vuri në dukje se, ashtu si Mossadeq, Kashani kishte një apel të madh popullor dhe mbështeti fuqishëm politikat e Ballit Kombëtar për nacionalizimin e naftës dhe eliminimin e ndikimit britanik në Iran.
Megjithatë, në fillim të vitit 1953, marrëdhëniet mes Kashanit dhe Mossadeqit u tensionuan, veçanërisht për shkak të propozimeve të këtij të fundit për të zgjeruar kompetencat e tij dhe në korrik të atij viti Mossadeku e shkarkoi Kashanin nga posti i kryetarit.
Tensionet midis Mossadeq dhe Kashanit dhe mbështetësve të tjerë fetarë të Frontit Kombëtar në pushtet u ndezën më tej nga dy nga agjentët kryesorë britanikë në vend: vëllezërit Rashidian, të cilët vinin nga një familje e pasur me lidhje me mbretërit iranianë.
Instrument në sigurimin e miratimit të Shahut për grushtin e shtetit, Rashidianët më vonë vepruan edhe si ndërmjetës midis oficerëve të ushtrisë, që shpërndanin armë tek fiset rebele dhe ajatollahët e tjerë, si dhe Kashanit.
Trazira
Në shkurt të vitit 1953 shpërthyen trazirat në Teheran dhe mbështetësit pro Zahedi sulmuan rezidencën e Mossadeq, duke bërë thirrje për gjakun e kryeministrit. Stephen Dorril vëren në librin e tij, MI6: Fifty Years of Special Operations, se kjo turmë ishte financuar nga Ajatollah Kashani dhe po vepronte në bashkëpunim me agjentët britanikë.
Potenciali i Kashanit për të tërhequr iranianë ishte vërejtur nga Ministria e Jashtme Britanike, e cila vuri në dukje “futjen e tij në pazar [tregje] midis dyqanxhinjve, tregtarëve dhe të ngjashme. Ky është burimi kryesor i fuqisë së tij politike dhe aftësisë së tij për të organizuar demonstrata”.
Shpërblimet britanike kishin siguruar gjithashtu bashkëpunimin e oficerëve të lartë të ushtrisë dhe policisë, deputetëve dhe senatorëve, mullahëve, tregtarëve, redaktorëve të gazetave dhe shtetarëve të moshuar, si dhe drejtuesve të turmës.
“Kjo turmë ishte financuar nga Ajatollah Kashani dhe vepronte në bashkëpunim me agjentë britanikë”.
“Këto forca”, shpjegoi oficeri i MI6, Christopher Woodhouse, “duhej të merrnin kontrollin e Teheranit, mundësisht me mbështetjen e shahut, por nëse ishte e nevojshme pa të dhe të arrestonin Mossadeqin dhe ministrat e tij”.
Britanikët operonin gjithashtu me agjentë brenda Partisë Tudeh dhe ishin të përfshirë në organizimin e sulmeve me “flamur të rremë” ndaj xhamive dhe figurave publike në emër të partisë.
Oficeri i CIA-s, Richard Cottam, më vonë vërejti se britanikët “panë mundësinë dhe dërguan, njerëz që kishim nën kontrollin tonë, në rrugë për të vepruar, si të ishin Tudeh. Ata ishin më shumë se provokatorë, ata ishin trupa shokues, të cilët silleshin sikur të ishin njerëz të Tudehut që hidhnin gurë mbi xhami”.
Propaganda e zezë
E gjithë kjo kishte për qëllim t’i frikësonte iranianët që të besonin se një fitore për Mossadeq do të ishte një fitore për komunizmin dhe do të nënkuptonte një rritje të ndikimit politik të Tudeh.
Një histori sekrete amerikane e planit të grushtit të shtetit, e hartuar nga oficeri i CIA-s, Donald Wilber në 1954 dhe i botuar nga New York Times në vitin 2000, tregon sesi agjentët e CIA-s i kushtuan vëmendje serioze alarmimit të udhëheqësve fetarë në Teheran, duke lëshuar propagandë të zezë në emër të Partisë Tudeh, duke i kërcënuar këta liderë me dënim të egër, nëse do të kundërshtonin Mossadekun.
Disa prej tyre u bënë thirrje telefonike kërcënuese, në emër të Tudeh-ve dhe kryen disa bombardime të rreme të planifikuara në shtëpitë e këtyre udhëheqësve.
Dosjet e deklasifikuara britanike tregojnë se qeveria britanike dhe ajo amerikane konsideruan instalimin e Ajatollah Kashanit si një udhëheqës politik klient në Iran, pas grushtit të shtetit.
Në mars 1953, zyrtari i Ministrisë së Jashtme, Alan Rothnie, shkroi sesi sekretari i jashtëm Anthony Eden kishte diskutuar me kreun e CIA-s, gjeneralin Walter Bedell Smith, mundësinë e trajtimit të Kashanit si një alternativë ndaj Mossadeq.
Rothnie vuri në dukje se “do të ishin të lumtur të mësonin nëse kemi ndonjë informacion që do të sugjeronte se Shtetet e Bashkuara dhe Mbretëria e Bashkuar mund të gjenin një modus vivendi [mënyrë të punës] me Kashanin sapo ai të ishte në pushtet. Ata mendojnë se Kashani mund të blihet, por dyshojnë se ngaqë ka qenë në pushtet, nuk mund të mbahet në një linjë të arsyeshme”.
Konsiderimi britanik dhe amerikan i Kashanit si një lider i ardhshëm është në vetvete udhëzues, por përgjigja që erdhi si nga Departamenti Amerikan i Shtetit ashtu edhe nga Ministria e Jashtme Britanike ishte se Kashani do të kishte një përgjegjësi dhe shihej si shumë i pavarur.
“Reaksionar i plotë politik”
Ministria e Jashtme deklaroi se Kashani “nuk do të ishte i dobishëm për ne dhe pothuajse me siguri një pengesë, si pasardhës i tij Mossadeq, në përgjithësi do të kishte të njëjtën zgjidhje për naftën”.
E konsideronte atë si edhe më antiperëndimor se Mossadeq, duke e përshkruar si “anti-britanik” dhe si një “armiqësi të hidhur ndaj anglo-amerikanëve”, pasi u arrestua me pretekstin, për ndihmën ndaj nazistëve gjatë luftës botërore.
Zyra e Jashtme e quajti atë “një reaksionar të plotë politik… totalisht kundër reformave politike”. “Ai do të mund të pranonte paratë perëndimore”, vinte në dukje qendra, por ai nuk do të ndiqte “një linjë të arsyeshme për një zgjidhje të naftës”.
“Nëse ai do të vinte në pushtet, do të ishte e pamundur të arrihej një modus vivendi me të…Nuk mund të llogarisim që Kashani t’i japë Persisë atë minimumin e rendit dhe stabilitetit që është nevoja jonë themelore”, përfundoi Ministria e Jashtme.
Ministria e Jashtme e quajti Kashanin “reaksionar politik”.
Megjithatë, komentet me shkrim bashkangjitur këtij raporti tregojnë zyrtarë të tjerë të Ministrisë së Jashtme që mendojnë “idenë e Kashanit si një hendek, apo një urë për një regjim më të përshtatshëm”.
Një zyrtar pyeti nëse Britania duhet të punojë për të zëvendësuar Mossadeqin me Kashanin “përpara se të presim diçka më të mirë në mënyrë që të prodhojmë neverinë e nevojshme publike”.
Pikëpamja britanike ishte se nëse Kashanit nuk mund t’i besohej pushteti, forcat e tij mund të përdoreshin ende si trupa shokuese për të ndryshuar regjimin.
Provat tregojnë për mbështetjen britanike dhe të SHBA-së që i është dhënë këtij “reaksionari të plotë politik”, si para dhe pas shkrimit të raportit të përmendur më lart, në mars 1953.
Shkoni përpara
Në fund të qershorit 1953, SHBA dha miratimin përfundimtar për grushtin e shtetit, duke caktuar datën për mesin e gushtit.
Plani fillestar i grushtit të shtetit u prish kur Mossadeq, pasi ishte paralajmëruar për komplotin, ndoshta nga Partia Tudeh, arrestoi disa zyrtarë që komplotonin me Zahedin dhe vendosi postblloqe në Teheran. Kjo bëri që Shahu të vinte në panik dhe të ikte jashtë vendit, ku do të qëndronte derisa grushti i shtetit ta rivendoste atë si monark absolut.
Për të shkaktuar një kryengritje më të gjerë, CIA iu drejtua klerit dhe kontaktoi me Kashanin nëpërmjet vëllezërve Rashidian. Duke marrë faturën për këtë operacion të përbashkët anglo-amerikan, SHBA i dha Kashanit 10,000 dollarë për të organizuar demonstrata masive në qendër të Teheranit, së bashku me ajatollahët e tjerë që nxorën edhe përkrahësit e tyre në rrugë.
Mes këtyre demonstratave, Shahu emëroi gjeneral Zahidin si kryeministër dhe i bëri thirrje ushtrisë që të dilte në mbështetje të tij.
Protestat më të gjera u zhvilluan dhe në to aktivistët anti-Shah u rrahën nga forcat pro Shahut, duke përfshirë elementë në ushtri, që pushtuan stacionin e radios, selinë e ushtrisë dhe shtëpinë e Mossadeq, duke e detyruar këtë të fundit t’i dorëzohej Zahidit.
CIA gjithashtu ndihmoi në mobilizimin e militantëve të Fadajan-e-Islam në këto demonstrata; nuk dihet nëse e ka bërë edhe Britania.
Themeluesi dhe udhëheqësi i Fadajan-it, Navab Safavi, besohet të ketë pasur lidhje në atë kohë me Ruhollah Khomeinin, një klerik shiit dhe studiues me bazë në qytetin e shenjtë të Qom në Iran. Sipas zyrtarëve iranianë, Khomeini, në atë kohë një ndjekës i Kashanit, ishte në mesin e turmës së sponsorizuar nga MI6/CIA që protestonte kundër Mossadeq, në vitin 1953.
Anëtarët e Fadajan-e-Islam do të vepronin si këmbësorë të revolucionit islamik të vitit 1979, duke ndihmuar në zbatimin me shumicë të ligjit islamik në Iran.
Duke falenderuar Kashanin
Pas përmbysjes së Mossadeqit, britanikët morën një raport nga ambasadori i ri irakian në Teheran, ku tregohej sesi Shahu dhe Zahedi së bashku kishin vizituar Kashanin, “i puthnin duart dhe e falenderuan për ndihmën e tij në rivendosjen e monarkisë”.
Shahu shpejt mori të gjitha pushtetet dhe u bë “diktatori” i preferuar nga ambasadori britanik. Vitin pasues u krijua një konsorcium i ri, që kontrollonte prodhimin dhe eksportin e naftës iraniane, në të cilën SHBA dhe Britania siguruan secila një interes prej 40%, një shenjë e rendit të ri, pasi SHBA-ja ishte ngulur në një rezervë dikur britanike.
Ndërkohë, Kashani u zbeh nga pikëpamja politike pas vitit 1953, por ai veproi si mentori i Khomeinit dhe ky i fundit ishte një vizitor i shpeshtë në shtëpinë e Kashanit. Vdekja e Kashanit në vitin 1961 do të shënonte fillimin e ngritjes dhe qëndrimit të gjatë të Khomeinit në pushtet.
“Shehu shpejt mori të gjitha pushtetet dhe u bë “diktatori” i preferuar nga ambasadori britanik.”
Pavarësisht menaxhimit eventual të grushtit të shtetit nga SHBA, britanikët kishin qenë shtytësit kryesorë dhe motivet e tyre ishin të dukshme.
Si një ish ambasador iranian në OKB deri në revolucionin islamik të vitit 1979, Ferejdoun Hovejda, pohoi vite më vonë: “Anglezët donin të mbanin perandorinë e tyre dhe mënyra më e mirë për ta bërë këtë ishte të përçanin dhe të sundonin”.
Ai shtoi: “Anglezët po luanin nga të gjitha anët. Ata kishin të bënin me Vëllazërinë Myslimane në Egjipt dhe mullahët në Iran, por në të njëjtën kohë kishin të bënin me ushtrinë dhe familjet mbretërore”.
Hovejda vazhdoi: “Ata kishin marrëveshje financiare me mullahët. Ata do të gjenin më të rëndësishmet dhe do t’i ndihmonin… Britanikët sillnin valixhe me para dhe ua jepnin këtyre njerëzve. Për shembull, njerëzit në pazar, tregtarët e pasur, do të kishin secili ajetullahun e vet që do ta financonin. Dhe kjo është ajo që po bënin britanikët”.
“Prodhuar në Britani”
Në kujtimet e saj, të shkruara në mërgim në vitin 1980, motra binjake e Shahut, Ashraf Pahlavi, e cila i bëri presion vëllait të saj të merrte pushtetin në vitin 1953, vërejti se “shumë klerikë me ndikim krijuan aleanca me përfaqësues të fuqive të huaja, më së shpeshti britanikë, dhe bëhej në fakt një shaka në Persi, që thoshte se nëse do të merrje mjekrën e një kleriku, do të shihje fjalët “Made in England” të stampuara në anën tjetër.”
Edhe pse e ekzagjeruar në pretendimin e saj “Made in England”, Ashraf përmblodhi mjeshtërisht pikëpamjen britanike për islamistët, se ata mund të përdoren për të kundërshtuar kërcënimet ndaj interesave të Mbretërisë së Bashkuar.
Gjatë periudhës së planifikimit të grushtit të shtetit 1951–3, Kashani u pa nga britanikët si një antiperëndimor për të qenë një aleat strategjik. Por forcat e tij mund të përdoreshin për të përgatitur rrugën për instalimin e figurave pro perëndimore dhe ta largonin sapo të kishte kryer detyrat e tyre për fuqitë perandorake.
Pasardhësi i Kashanit, Ajatollah Khomeini, mori vendin pas revolucionit të vitit 1979, duke kryesuar një teokraci islamike, deri në vdekjen e tij një dekadë më vonë.
***
Ky është një ekstrakt i redaktuar nga libri i Mark Curtis, “Çështjet Sekrete: Bashkëpunimi i Britanisë me Islamin Radikal”.
