Shumë analistë perëndimorë i kishin identifikuar me sukses të çarat në regjimin sovjetik qysh në epokën e Hrushovit. Megjithatë, ata nuk mund ta imagjinonin sesa e avancuar ishte kalbja e regjimit.
Imazhi magjik i plotfuqishmërisë sovjetike së shpejti do të fillonte të shkërmoqej, kur një armik tradicional i Rusisë cariste dhe BRSS, Polonia, vendosi të thyente prangat e saj.
Në shtator 1939, Polonia u sulmua nga Hitleri. Ajo luftoi në mënyrë të pabarabartë, si një aleat i britanikëve dhe francezëve, të cilët garantuan integritetin e saj.
Pas pushtimit të vendit, qeveria polake iku në Londër në anën e aleatëve, së bashku me mijëra ushtarë polakë jashtë vendit dhe mijëra luftëtarë në shtëpi.
Megjithatë, Polonia iu dorëzua Stalinit, nga britanikët dhe amerikanët, për arsye politike. Sovjetikët krijuan një shtet kukull nën mbikëqyrjen e komunistëve polakë, duke shtypur çdo zë kundërshtues dhe duke etiketuar edhe oficerët dhe ushtarët heroikë polakë që luftuan Boshtin, madje edhe luftëtarët heroikë polakë të kryengritjes së Varshavës, si “tradhtarë të popullit”, gusht 1944, të cilët Stalini i shante si fashistë dhe ushtarët e tij i shikonin të patrazuar, duke u therur nga gjermanët, disa metra më tutje.
Pra këta polakë nuk mund të ndjenin vetëm mirënjohje për “çlirimin” sovjetik. Megjithatë, megjithëse pati rezistencë për disa kohë, ata përfundimisht iu nënshtruan epërsisë dërrmuese sovjetike. Megjithatë, në vitin 1980, kushtet duken të pjekura për një përpjekje të re për të kërkuar pavarësinë e humbur.
Në gusht të vitit 1980, një grup punëtorësh në kantieret e Leninit në Gdańsk, nën Lek Wałęsa, me mbështetjen e Kishës Katolike Polake, vendosën të themelojnë sindikatat e para jo komuniste të kontrolluara nga Partia Komuniste.
Walesa kishte zhvilluar herët aktivitetin antikomunist. Ai punonte në kantieret detare që nga viti 1970 dhe atë vit mori pjesë në grevën e parë, sipas pushtetarëve të paligjshme, në kantiere. Në vitin 1976 u përjashtua nga kantieret detare. Dy vjet më vonë ai u bashkua me një organizatë ilegale sindikaliste, e cila ishte paraardhëse e “Solidaritetit”.
Në gusht 1980 shpërtheu një grevë në kantieret e Leninit dhe punëtorët i pushtuan ato. Më 14 gusht, Walesa u zgjodh nga drejtuesit grevistë të lëvizjes dhe ata formuan zyrtarisht sindikatat “Solidariteti”.
Por pushtetarët shpejt u gjendën përballë një reagimi të përgjithësuar të polakëve në të gjithë vendin, popullsia e të cilëve ishte pothuajse tërësisht në favor të “Solidaritetit”.
Reagimi sovjetik
Përhapja e madhe dhe e shpejtë e “trazirave” në Poloni alarmoi fuqishëm udhëheqjen e Kremlinit.
Mendimi i parë i trurit të Byrosë Politike ishte se kjo lëvizje ishte një komplot antisovjetik i drejtuar nga Perëndimi, një teori që ende paraqitet nga nostalgjikët për ish BRSS në Shqipëri. Sigurisht, kjo pikëpamje ka një bazë dhe diçka e tillë është plotësisht e arsyeshme.
Por ajo që lidershipi i Kremlinit refuzoi të kuptonte ishte se, ishin veprimet e veta gjatë dekadave, që i kthyen masivisht kundër polakët, hungarezët, çekosllovakët, rumunët, shtetet baltike etj.
Obsesioni i tyre pas stereotipeve, paaftësia e tyre për të perceptuar veçoritë dhe traditat e çdo populli, të cilat krerët e “socializmit ekzistues” këmbëngulnin t’i vendosnin në të njëjtin thes, ishte shkaku gjenerues i reagimit kundër tyre.
Persekutimet fetare, ndalimet e kota dhe ngurtësimi i përgjithshëm i arterieve të regjimit, sollën këto rezultate. Sepse edhe nëse pranojmë pa rezerva pikëpamjen se, Walesa ishte agjent i SHBA-ve, mund të pranonim të njëjtën pikëpamje për kryengritësit e Budapestit, a mund të quheshin agjentë edhe pjesëmarrësit e Pranverës së Pragës?
Përfundimi është se çdo kundërshtar përfiton nga dobësitë e luftës dhe i përkeqëson ato sa më shumë që të jetë e mundur. Dhe sigurisht “Solidariteti” kishte kontakte me Kishën Polake, Vatikanin dhe Papa Gjon Pali II me origjinë polake, me të mërguarit polakë që jetonin në Perëndim që nga viti 1945, të dëbuar nga vendi për të cilin ata luftuan. A duhet të konsiderohet e panatyrshme një gjë e tillë?
Sidoqoftë, në fazën e parë, trojka që në të vërtetë sundonte BRSS në atë kohë, Antropov, Ustinov dhe Gromyko (Brezhniev komandonte nga larg), duhej të shqetësohej për përhapjen e mundshme të rebelimit brenda po këtyre kufijve sovjetikë. Në fund të fundit, kryengritje të ngjashme kishte tashmë në vendet baltike dhe veçanërisht në Letoni.
Andropov me raportin e tij informoi Byronë Politike se: “…ngjarjet në Poloni ndikojnë në gjendjen në krahinat perëndimore të vendit tonë, veçanërisht në Bjellorusi”.
Në funksion të një kryengritjeje të mundshme endosovjetike, më pas u vendos që të ulej përsëri perdja e hekurt. Autoritetet sovjetike mbyllën kufirin me Poloninë. U ndaluan të gjitha kontaktet, programet e shkëmbimit të studentëve, shkëmbimet kulturore dhe turizmi. Abonimet në botimet polake u ndërprenë, radiostacionet polake papritmas u bënë të padëgjuara nga parazitët.
Të gjithë atëherë, brenda dhe jashtë mureve, ishin të sigurt se një operacion i ri i stilit të Pragës ishte në punë. Megjithatë, ishte Brezhniev ai që reagoi ndaj një operacioni të ri ushtarak, veçanërisht kundër polakëve.
Drejtuesi sovjetik paralajmëroi me të drejtë se një operacion i tillë do të kishte pasoja të paparashikuara, para së gjithash në Poloni, që mund të çonte edhe në një luftë civile, por edhe më gjerësisht në nivel botëror, pasi pushtuesi i ri i Shtëpisë së Bardhë ishte Ronald Regan, një “skifter” në raport me “pëllumbin” Karter.
Megjithatë, vetëm një rreth i ngushtë i bashkëpunëtorëve të Brezhnievit e dinin qëllimin e tij për të mos pushtuar Poloninë. Por pati reagime brenda grupit drejtues sovjetik.
Ministri i Mbrojtjes Dmitri Ustinov ishte avokati më i zjarrtë i një pushtimi ushtarak të Polonisë, duke argumentuar se nëse Polonia humbiste, forcat sovjetike në Gjermaninë Lindore do të izoloheshin.
Pakti i Varshavës do të shembet, tha ai, pa Poloninë. Sipas tij, ai kishte ndihmë edhe nga komandanti ushtarak i forcave të Traktatit të Varshavës, Marshalli Viktor Kulikov.
Andropov, kreu i KGB-së nga ana tjetër, njeriu që planifikoi pushtimin sovjetik të Hungarisë, Çekosllovakisë dhe Afganistanit, këtë herë nuk u pajtua. Mosmarrëveshja e tij kishte të bënte me dëshirën e tij për t’u “mirosur” pasardhës i Brezhnievit, të cilës ia doli.
Çdo pushtim i Polonisë “do të vriste detentimin europian”, siç tha ai, moratoriumin që mbizotëronte në marrëdhëniet Lindje-Perëndim, të cilat tashmë ishin shqetësuar seriozisht nga pushtimi i Afganistanit.
Sipas Andropov, ekzistonte frika se edhe Marrëveshja e Helsinkit (akti përfundimtar i Helsinkit për sigurinë dhe bashkëpunimin në Europë) do të hidhej në erë. Pra, duhej kërkuar një mënyrë tjetër veprimi.
“Pilsudski i ri”
Megjithatë, Kremlini nuk ishte i vendosur të braktiste Poloninë. Komisioneri special për “problemin polak” Mihael Suslov sugjeroi se do të ishte më mirë të pranoheshin “disa socialdemokratë në qeverinë polake” sesa të ndërhyhej ushtarakisht.
Megjithatë, Byroja Politike kishte filluar tashmë punën për skenarin e ri të Pilsudskit. Siç dihet, Marshalli Józef Pilsudski ishte heroi i pavarësisë polake pas Luftës së Parë Botërore, ai ishte njeriu që zmbrapsi pushtimin sovjetik të vitit 1920 dhe konsiderohet si babai i shtetit modern polak. Prandaj, udhëheqësit sovjetikë po kërkonin një udhëheqës të ri polak të kontrolluar, i cili do të instalonte një regjim diktatorial. Dy ishin kandidatët kryesorë për këtë pozicion.
I pari ishte Stanislaw Kania, sekretar i përgjithshëm i Partisë Komuniste Polake dhe tjetri ishte kreu i Forcave të Armatosura Polake, gjenerali Wojciech Jaruzelski. Udhëheqja sovjetike i ishte afruar tashmë Kanisë, por atij i mungonte guximi për të lëvizur. Kania u shkatërrua psikologjikisht nga ngjarjet dhe ngushëllimin e gjeti vetëm tek alkooli.
Për t’i bërë presion Kanisë në veprim, sovjetikët vendosën ta shtynin të besonte se po përgatiteshin të pushtonin Poloninë. Për këtë qëllim, forcat e Traktatit të Varshavës kryen stërvitje në shkallë të gjerë në tokën polake. Pushtimi sovjetik i Çekosllovakisë në vitin 1968 filloi pikërisht në të njëjtën mënyrë.
Megjithatë, Kania nuk ka reaguar. Kështu në mars 1981 ai u thirr në Moskë së bashku me Jaruzelski. Kania u takua fillimisht me Ustinovin, i cili i foli shumë ashpër. Pas një debati të ashpër, Ustinov i tha: “Shoku Kania, durimi na ka mbaruar. Ne kemi njerëz në Poloni tek të cilët mund të mbështetemi.
Po ju japim dy javë për të rivendosur rendin në Poloni”. I gjithë inskenimi duhet të bindë liderin polak të marrë masat e nevojshme kundër “Solidaritetit”. Megjithatë, kjo nuk ndodhi dhe as pushtimi i shumëpërfolur sovjetik.
Në këto kushte, sovjetikët nga vera e vitit 1981 bënë çmos për të zbuluar dhe organizuar forca “të shëndosha” brenda PK polake, të cilat do të bënin presion shtesë mbi Kanian dhe Jaruzelskin.
Por ata shpejt u zhgënjyen, pasi komunistët e linjës së ashpër në Poloni ishin tani një specie e rrezikuar. Kishte disa komunistë të shkolluar, të cilët gjithsesi ishin në favor të reformave të mëdha, të cilët Moska i cilësoi me indulgjente si “revizionistë të djathtë”.
Megjithatë, këto zhvillime nuk trembën vetëm Kremlinin. Në Berlin, Budapest, Pragë dhe veçanërisht në Bukuresht, çështja polake shkaktoi frikën e një kryengritjeje të përgjithshme. Udhëheqësit e Gjermanisë Lindore, Hungarisë, Çekosllovakisë dhe veçanërisht rumuni Nicolae Çaushesku vizituan Brezhnievin në verën e vitit 1981, në Krime dhe i kërkuan hapur të pushtonte Poloninë.
Brezhniev refuzoi. Një arsye shtesë për refuzimin e tij ishte kostoja financiare e një operacioni të mundshëm ushtarak kundër Polonisë dhe kostoja e mbajtjes së trupave pushtuese. BRSS nuk ishte në gjendje, financiarisht, të mbante një barrë të tillë! Në vitet 1980, BRSS financoi 69 vende dhe lëvizje aleate dhe satelitore në mbarë botën.
Gjithashtu, nga gjysma e dytë e viteve 1960 e në vazhdim më shumë se 25% e të ardhurave të buxhetit të shtetit shpenzohej çdo vit për shpenzime ushtarake. Regjimi tradicionalisht është përpjekur të mbyllë “vrimat e zeza” të buxhetit qoftë përmes bonove publike, qoftë duke shitur vodka, që natyrisht ishte i fshehur nga qytetarët. BRSS gjithashtu kishte të ardhura nga shitja e naftës dhe gazit natyror. Por ndërkohë që çmimet ndërkombëtare të këtyre produkteve ishin katërfishuar në këtë periudhë, Moska u detyrua të ushqente regjimet satelitore jo vetëm me gjysmë çmimi, por edhe duke mbuluar koston me kredi me interes të ulët.
Në thelb, ajo u jepte para / fonde regjimeve “socialiste” për të blerë naftën dhe gazin natyror me gjysmën e çmimit normal! Ekonomistët sovjetikë u dhanë alarmin sundimtarëve, por ata nuk po dëgjonin, duke argumentuar se nëse Moska ndalonte financimin e këtyre regjimeve, ato do të rrëzoheshin, pavarësisht nga pasojat.
Në fund të fundit, këto regjime ishin kaq të papëlqyeshme! Një faktor i rëndësishëm ishin edhe masat ekonomike kundër BRSS të marra nga SHBA dhe Perëndimi në përgjithësi, pas pushtimit sovjetik të Afganistanit. Ky fakt pati efekte më domethënëse në vendet satelitore të BRSS në Europë, “ekonomitë e njerëzve” të të cilëve ishin në rënie dhe për të cilët kontaktet tregtare me Perëndimin ishin ‘mana’ nga parajsa.
Vetëm në Poloni, sovjetikët, në përpjekje për të kapërcyer krizën, dhanë 4 miliardë dollarë në katër muajt, gusht-dhjetor 1980, por pa asnjë rezultat. Ekonomia polake, si rezultat i grevave, filloi të shpërbëhej dhe ndjenjat antisovjetike arritën kulmin.
E megjithatë, BRSS-ja i kishte dhënë këto para literalisht nga prapambetja e saj, pasi në të njëjtën kohë, brenda kufijve, situata ushqimore filloi të përkeqësohej. Gjalpi, mishi, vaji dhe në disa raste edhe buka, filluan të mbaronin. Qytetarët mund t’i gjenin vetëm në tregun e zi me çmime dukshëm më të larta.
Radhë të gjata qytetarësh u krijuan nëpër dyqane edhe në Moskën e privilegjuar. Në Poloni situata ishte më e keqe dhe për këtë arsye Moska vuajti poshtërimin përfundimtar të lejimit të furnizimeve me ushqim për polakët nga Perëndimi. Në nëntor 1980 situata ishte aq e rëndë sa Brezhniev informoi “shokët” e tij në Gjermaninë Lindore, Çekosllovaki, Hungari dhe Bullgari se do të ndërpriste furnizimin me naftë në këto vende për të shitur naftën në tregun kapitalist, për të siguruar kështu këmbim të fortë valutor, për të ndihmuar regjimin polak.
Më 18 tetor, Jaruzelski bëri lëvizjen e tij të parë. Duke mbajtur tashmë postin e kryeministrit, i cili megjithatë, kishte pak peshë, ai e shtyu mënjanë Kanian dhe mori drejtimin e Partisë Komuniste Polake. Jaruzelski ishte shpresa e fundit e Moskës. Gjenerali Jaruzelski ishte një personalitet interesant. Pas ndarjes së paturpshme të Polonisë midis Hitlerit dhe Stalinit në vitin 1939, Jaruzelski ishte arrestuar nga NKVD-ja e frikshme dhe ishte prezantuar me bukuritë e Siberisë.
Atje ai u “reformua” mesa duket, duke dashur të jetonte dhe u regjistrua në trupat polake nën komandën sovjetike. Pas luftës, ai mbeti në ushtrinë polake tashmë “popullore” dhe arriti në drejtimin e Forcave të Armatosura të vendit, për shkak të besimit që gëzonte në Moskë.
Megjithëse ai i rezistoi presionit sovjetik për muaj të tërë për të vendosur ligjin ushtarak, ai më në fund u dorëzua, sepse, nëse vendi nuk do të dilte nga kriza, dimri që sapo kishte filluar ishte parashikuar të ishte vdekjeprurës, duke pasur parasysh mungesën e ushqimit dhe karburantit, por edhe sepse lidershipi i moderuar i “Solidaritetit” tashmë ishte pushtuar nga elementë më fanatikë që tani kërkonin hapur heqjen e regjimit komunist në Poloni.
Kështu, Jaruzelski filloi fshehurazi të përgatiste lëvizjet e tij, por pa informuar menjëherë Kremlinin. Në Moskë, gjenerali polak vetëm përmendi vazhdimisht se i frikësohej partneritetit zyrtar të Kishës Katolike me “Solidaritetin” dhe shpërthimit “të luftës së shenjtë” në vend. Në të njëjtën kohë, ai po i kërkonte Moskës ndihmë financiare dhe po pyeste nëse kishte trupa sovjetike në dispozicion për ta përforcuar, nëse do të kishte nevojë.
Ky raport i Jaruzelski ndezi zjarre në Kremlin. Menjëherë u thirr një mbledhje e Byrosë Politike në të cilën Andropov deklaroi qartë se BRSS nuk ishte në gjendje të ndërhynte në Poloni, edhe nëse “Solidariteti” po fitonte pushtet!
“Jaruzelski” tha ai, “po përpiqet të na ngarkojë me gjithçka. Ne duhet të mendojmë para së gjithash për forcimin e BRSS. Ky mendim duhet të jetë udhërrëfyesi ynë”, përfundoi ai.
Andropov e dinte se mungesa e ushqimit edhe në Moskë dhe Leningrad kërcënonte të tronditte stabilitetin e brendshëm sovjetik. Ai kishte frikë se kryengritja e punëtorëve polakë mund të përhapej në punëtorët sovjetikë.
Në fakt, përballë krizës së përgjithësuar, kreu i KGB-së nuk ngurroi të kërkonte hapur braktisjen e “Doktrinës së Brezhnievit”, parimi që asnjë vend satelit i BRSS nuk do të lejohet të largohet nga Pakti i Varshavës dhe braktisja e përpjekjeve për “eksportin e revolucionit socialist”.
Jaruzelski më në fund vendosi ligjin ushtarak më 13 dhjetor 1981, duke eliminuar kërcënimin e menjëhershëm ndaj Paktit të Varshavës. Kriza polake dukej se kishte marrë fund.
Në fakt, një krizë e re e madhe po hynte në fazën e saj përfundimtare, kriza e BRSS dhe “socializmi ekzistues” në përgjithësi, si dhe kriza polake vazhdoi në thelb në një nivel ekonomik për BRSS.
Që Polonia të ngrihej sërish në këmbë, ajo kishte nevojë për një mbështetje të re të guximshme ekonomike nga BRSS, si në formën e fondeve, ashtu edhe me sigurimin falas të lëndëve të para, ushqimit dhe veçanërisht karburantit.
Epilogu
Kriza polake ishte më e rënda që deri atëherë rrënoi BRSS-në dhe ishte ajo që minoi fatalisht themelet e regjimit të saj joliberal.
BRSS, pas shtypjes dhe kryengritjes së Pranverës së Pragës në vitin 1968, u ndje i fuqishëm, i aftë për të përballuar në kushte të barabarta frikën rivale. Në fakt, politika e ndjekur nga grupi drejtues i Brezhnievit ishte pa rrugëdalje dhe fatalisht çoi në rënie.
Megjithatë, kriza me Poloninë i bëri udhëheqësit sovjetikë të kuptonin ndoshta për herë të parë kufijtë e tyre, kufijtë e mundësive të shtetit dhe regjimit të tyre.
Tashmë ishte e qartë se “garda e vjetër” e Kremlinit e kishte çuar situatën në limite. Ky ishte shkaku i vërtetë i rënies së BRSS.
