2500 vite më parë Aristoteli argumentoi se “nuk ka gjeni të madh pa një dozë paranoje”. Sot pretendimi i tij është i vërtetuar shkencërisht pasi studime të shumta vërtetojnë se inteligjenca lidhet me melankolinë.
Që nga kohërat e lashta, melankolia është konsideruar si një element i dallimit.
Përkufizimi i saj i parë u dha nga Hipokrati në shekullin e 5 para Krishtit, shekulli që lidhet me “biliaren e zezë”, një nga katër lëngjet përbërës të trupit të njeriut. Aristoteli ishte i pari që vuri re se figurat e shquara, prominente të filozofisë, politikës dhe arteve ishin melankolikë. Mbështet se “të tepërtit”, domethënë ata që shkëlqejnë në filozofi, politikë, poezi dhe arte, ishin melankolikë.
Në listën e shembujve, Herkuli përmendet i pari, i ndjekur nga Lisandër Lakedemoniani, Aias Tellamonius, Vellerofondi, Empedokliu, Platoni dhe Sokrati. Herkuli jetoi përmes dy incidenteve paroksizmale të aliazhit të biliares së zezë. Një nga karakteristikat e tij patologjike ka të bëjë me vrasjen e fëmijëve të tij, të cilët i shpoi me një shigjetë gjatë një krize manie (prandaj dhe Euripidi shkroi tragjedinë “Herakli i furishëm”, ku Herakliu vret edhe gruan e tij).
Ciceroni në “Mosmarrëveshjet Tusculanae” i atribuon Aristotelit mendimin se të gjithë gjenitë janë melankolikë, por edhe Seneka në “De tranquillitate animae” përmend se sipas Aristotelit, gjenialiteti është i përzier me çmenduri.
Sipas studiuesve modernë, Aristoteli ka nxjerrë elemente nga vepra e Teofrastit “Për melankolinë”, vepër e cila ka humbur, si dhe ka nënvizuar që edhe vetë Aristoteli ishte një melankolik.
Demokriti dhe Platoni argumentuan se askush nuk mund të jetë një poet i mirë pa një frymë hyjnore që mund të krahasohet me çmendurinë. Melankolikët janë në thelb poetë falë intensitetit të asaj që mendërisht dhe shpirtërisht disponojnë.
Sipas Platonit, gjenitë janë impulsivë dhe të furishëm. Të njëjtën gjë argumentojnë Demokriti dhe doktori Rufu nga Efesi (specialist i melankolisë). Ky i fundit argumenton se ata që kanë një mendje të mprehtë dhe inteligjencë të madhe bien lehtësisht në melankoli, sepse kanë ndryshime të shpejta të gjendjes morale, për shkak të aftësive për të perceptuar dhe imagjinuar.
Prandaj, melankolia u bë një nga ato sëmundje “aristokratike” që fekonduan artin, letërsinë dhe reflektimin filozofik.
Kanti e klasifikoi melankolinë në sferën e sublimes, ndërsa W. Benjamin zbuloi melankolinë e majtë.
Për artistët e Rilindjes dhe Iluminizmit, ekscentrizmi i krijuesve gjenialë si, Michelangelo, Goya dhe Beethoven, lidhet me një melankoli të thellë që i ka pushtuar tërësisht. Ndërkohë që është interesante të përmendim se Friedrich Schelling në librin e tij “On the Essence of Human Freedom” e konsideron melankolinë si themelin e dijes.
Melankolia kuptohet si një temë qëndrore e intelektit në filozofët e mesjetës dhe epokës romantike, si një qëndrim ndaj jetës dhe si inteligjencë krijuese, shpesh gjeniale.
Famozë si: Henry James, William Faulkner, Scott Fitzgerald, Herman Esse, Graham Greene, Agatha Christie, Stephen King, Fyodor Dostoyevsky, T.S. Eliot, Nikolai Gogol, Maxim Gorky, Kurt Vonnegut, Tennessee Williams, Emile Zola, Ivan Turgenev, August Strinberg, T. Williams, EA Poe, Leo Tolstoy, Mary Shelley, Charles Dickens, Herman Melville, Mark Twain, Honore de Balzac, Emi Dickinson, Sylvia Plath, Virginia Woolf, Marguerite Duras, John Keats, Lord Bajron por edhe me piktorë si Vincent Van Gogh, Edvard Munch e shumë të tjerë, ishin të gjithë melankolikë.
Si shembuj të veçantisë, piktori Salvador Dali, lulëzoi vetëm në një mjedis të çrregullt. Frymëzimi hyjnor u shpreh përmes kaosit absolut: mobiljeve të përmbysura dhe rrobave të shpërndara. Dhe nëse dikush do të kishte guximin të… pastronte dhomën e tij të pikturës, Dali do të kishte shpërthime të pabesueshme zemërimi, duke hedhur mallkime dhe sende, derisa Frymëzimi i Perëndeshës ta vizitonte përsëri.
Sylvia Plath do të shkruante: “…Tingulli i asgjëje – ku ishe ti çmenduri? …Kam vuajtur tmerrin e perëndimit të diellit… E djegur deri në palcë… Tmerrohem nga kjo gjë e zezë – që fle brenda meje…”. Më në fund kjo gjë e zezë e gëlltit atë ashtu si Virginia Woolf, e cila futi gurë në xhepat e palltos, hyri dhe hyri në det derisa u mbyt…
Psikologu Daniel Nettle shkruan: “Është e vështirë të mohohet, në fund të fundit, se themelet më të forta të kulturës perëndimore janë ndërtuar nga njerëz me një farë predispozicioni për çmenduri.” Intelekti shpesh është aq shumë përpara kohës së tij, saqë njeriu i ndritur shpesh keqkuptohet ose keqinterpretohet nga bashkëkohësit e tij, ndërsa ai hyjnizohet nga brezat e mëvonshëm. Duhen shekuj njohuri dhe evolucioni shpirtëror për të kuptuar nivelin e intelektit.
Në mbyllje i referohem poetit të madh grek M. Papanikolaou:
“Ishte e vërtetë që një jetë të veçantë bëra,
Jetova siç donte Muza dhe jo siç donte jeta.
Shtembër më shikonin dhe për të çmendur më merrnin,
dhe ishte një gëzim i madh kur me ta gjithmonë qeshja”.
