Shahu që e njohim të gjithë sot, është Zatrikion i lashtë grek.
Sot nuk ka asnjë person në planetin që nuk e di shahun, i cili në kohët e lashta quhej Zatrikion dhe që ishte një shpikje e grekëve të lashtë, që në fillimet e rrugëtimit të tyre historik.
Në Greqinë e lashtë Pettias ishin të tre llojeve të ndryshme. Kërkimet e llojit të parë janë ato ku lojtari kishte mikrokozmosin dhe i cili duke hedhur zare bënte lëvizjet e kërkuara nga numrat që sillte.
Koncepti i zarit nuk e ka përmbajtur gjithmonë konceptin e fatit, pasi ato njihen si “zaret e Zotit”.
Zatrikion si derë kurthi kishte të tre format, domethënë: Zatrikion me kubikë; Zatrikion me lëvizje të paracaktuara të pjesëve; dhe Zatrikion me kube dhe me lëvizje të paracaktuara të pjesëve.
Sipas mendimit të autorit, Palamidis nuk është shpikësi i kubave të lashta, por ai që regjistroi dhe prezantoi në mënyrë metodike lojërat që ekzistonin mijëra vjet më parë dhe i paraqiti ato si një strukturë të vetme strategjike filozofike në aplikimet luftarake.
***
Shahu ka një histori të pasur dhe interesante më pas.
Nga India dhe Persia arriti të pushtonte Europën, ndërsa me kalimin e viteve u bë shpejt një fenomen global.
Historia e shahut rifillon në shekullin e 6 pas Krishtit në Indinë veriore, ku gjejmë pararendësin e shahut. Forma e tij origjinale kishte emrin Chaturanga, që do të thotë “katër pjesë”. Ky lloj shahu kishte dy elementë shumë të ndryshëm në krahasim me formën e tij aktuale. Pionët kishin veti të ndryshme dhe fituesi ishte ai që mundte “mbretin”.
Shahu vazhdoi të zhvillohej në Persi dhe mori emrin Chatrang. Në këtë zonë rregullat filluan të ndryshojnë me lojtarët që thërrisnin “Shāh Māt” (shqip: “mbreti ka vdekur”). Pas pushtimit të Persisë nga arabët, shteti mysliman “përqafoi” shahun dhe mbajti emrat e pjesëve si dhe rregullat.
Ndalesa tjetër për shahun ishte Europa Jugore, ku mbërriti në shekullin e 9-të. Maurët ishin përgjegjës për ta sjellë atë në gadishullin Iberik dhe prej andej u përhap në të gjithë Europën.
Në Europë, shahu u bë loja e preferuar e mbretërve dhe ishte shkaku i luftës midis Anglisë dhe Francës në vitin 1061 pas Krishtit, kur gjatë një loje shahu mbreti francez goditi në kokë mbretin anglez me tabelën e tij të shahut.
Në vitin 1196 pas Krishtit Kisha Katolike e ndaloi shahun me kërcënimin se kushdo që luante shah nuk shkonte në parajsë, me arsyetimin se vëzhgimi i vazhdueshëm i copave të Zatrikut ishte një formë idhujtarie.
Më pas shahu u shfaq edhe në Rusi. Destinacionet e radhës të shahut ishin brigjet veriore të Afrikës, Bizantit dhe Lindjes së Largët, ku u soll nga budistët dhe tregtarët e mëndafshit.
Në Bizant, përveç emrit të lashtë grek Zatrikion, përdornin edhe emrin “skakus”, i cili mbijetoi me shekuj. Përmendet p.sh. dhe nga shkrimtari Grigorio Xenopoulos, i cili në veprën e tij shkruan shprehjen “luanim shah”.
Shahu në atë kohë ishte i popullarizuar në Europën Jugore, në pjesën veriore të kontinentit nuk kishte ndjekës fanatikë. Popullariteti i tij në Europën Veriore lulëzoi kur u krijuan pionët e figurave. Në shekullin e 15-të rregullat filluan të ndryshojnë dhe shahu kaloi nëpër shumë periudha të ndryshme derisa arriti formën e tij aktuale.
Në mesin e shekullit të 19-të, shahu fiton turnetë e veta. Në Londër në vitin 1851 në turneun më të rëndësishëm deri në atë kohë, gjermani Anderssen u kurorëzua fitues. Disa vite më vonë, në 1886, u zhvillua kampionati i parë botëror i shahut. Historia “zyrtare” moderne e shahut fillon me kampionin e parë botëror Wilhelm Steinitz.
Në shekullin e 20-të, shahu fitoi njohjen që meritonte. Në vitin 1924 u themelua Federata Botërore e Shahut (FIDE) dhe filluan të organizohen gjithnjë e më shumë turne në mbarë botën.
Me hyrjen e shekullit të 21-të, shahu u lidh me teknologjinë dhe loja iu shtua kompjuterëve. Në vitet 1990 shahu u zhvendos në internet duke i dhënë shtysë dhe vrull të ri sportit, pasi entuziastët e shahut mund të gjenin lojtarë të tjerë dhe të konkurronin në internet, të shikonin turne dhe të merrnin mësime shahu në internet.
Në ditët e sotme shahu është shumë popullor dhe tifozët e tij kanë një nga komunitetet më të mëdha. Sipas një sondazhi të vitit 2012, ka rreth 605 milionë të rritur që luajnë shah rregullisht. Për më tepër, sondazhi zbuloi se 12% e britanikëve, 15% e amerikanëve, 23% e gjermanëve, 43% e rusëve dhe 70% e indianëve luajnë shah të paktën një herë në vit.
