Përpjekje revolucionare e klasës punëtore për të marrë pushtetin në duart e veta në nivel lokal, duke shfuqizuar strukturat e centralizuara të shtetit. Eksperimenti politik u zhvillua në Paris dhe rezultoi fatal. Zgjati 72 ditë (18 mars – 28 maj 1871) dhe u mbyt në gjak nga qeveria e Louis Thiers.
Komuna doli nga vakumi politik i krijuar pas disfatës dërrmuese të Francës në luftën me Prusinë (19 korrik 1870 – 10 maj 1871). Në fillim të vitit 1871 prusianët rrethuan Parisin dhe në fakt më 17 shkurt ata bënë një marshim triumfal nëpër rrugët e kryeqytetit francez. Në të njëjtën ditë, demokrati i moderuar Louis Thiers, i cili kishte kundërshtuar Luftën Franko-Prusiane dhe ishte akuzuar si tradhtar, fitoi zgjedhjet, pas abdikimit të perandorit Napoleon III.
Parisi në atë kohë shquhej nga pjesa tjetër e Francës për klasën e tij të madhe punëtore, e cila në mënyrë luftarake pretendonte të drejtat e saj dhe në vitin 1864 kishte fituar të drejtën e grevës. Në 1866 Parisi kishte 1.799.980 banorë, 57% e të cilëve punonin në industri.
Natën e 17-18 marsit, në një përpjekje për të imponuar autoritetin e tij mbi një Paris rebel, Thiers vendosi të çarmatoste qytetin nga frika e një kryengritjeje të punës. Në Montmartre dhe Belleville kishte 227 topa për mbrojtjen e qytetit nën kontrollin e Gardës Kombëtare të radikalizuar. Forcat ushtarake që u dërguan nuk arritën t’i kapnin, pasi ishin të rrethuar nga garda kombëtare dhe civilë. Ushtarët nuk qëlluan mbi turmën, por arrestuan udhëheqësit, gjeneralët Lecont dhe Thomas, të cilët i ekzekutuan me pushkatim.
Thiers, i cili kishte kapitulluar para prusianëve, urdhëroi ushtrinë të evakuonte qytetin, ndërsa ai vetë u strehua në kalanë e Versajës për të shmangur kapjen. Garda Kombëtare, e cila kishte evoluar në një forcë revolucionare, vendosi që zgjedhjet e paracaktuara komunale të mbaheshin më 26 mars. Gjatë gjithë kësaj kohe ajo vepronte si qeveri, me ndihmën e punëtorëve marksistë të Internacionales së Parë. Më 26 mars 1871 u mbajtën zgjedhjet komunale në mënyrë shembullore, në të cilat morën pjesë 50% e parizienëve.
Këshilli Bashkiak që u zgjodh kishte 92 anëtarë dhe u vendos në sallën e bashkisë më 28 mars. Ajo mori emrin “Commune de Paris” dhe kompetencat e Gardës Kombëtare, duke përfaqësuar një spektër të gjerë ideologjik: demokratë dhe borgjezë radikalë, socialistë, revolucionarë të pavarur, socialistë, marksistë dhe anarkistë. Nga përbërja e saj është evidente se udhëheqja e Komunës nuk kishte një skicë të qartë ideologjike dhe kështu nuk funksiononte në mënyrë efektive. Një nga anëtarët drejtues të Komunës ishte edhe një grek, avokati Pavlos Argyriadis nga Kosturi (qytet 70km nga Korça).
Kryetar i Komunës u zgjodh aktivisti politik Louis Blanqui, por ai u arrestua më 17 mars nga forcat qeveritare. Komunardët u përpoqën disa herë pa sukses për ta liruar, duke marrë pengje nga ana tjetër, mes tyre edhe kryepeshkopin e Parisit, Georges Darbois.
Me gjithë dobësitë e saj, puna e kryer ishte domethënëse, veçanërisht në fushën e punës dhe arsimit. Në sektorin e punës, në krye u vendos një marksist hungarez, Leon Frankel, i cili mori një sërë masash për të lehtësuar punëtorët dhe borgjezinë e vogël: kolektivizimi i industrive, detyrimet e prapambetura në tregti dhe qiratë, heqja e punës së natës në furra buke, ndalimi i zyrave të kamatës dhe vendosja e punës ditore dhjetë orëshe.
Bordi i Arsimit nën Bayan vazhdoi me krijimin e arsimit falas dhe ndarjen e shtetit nga kisha, duke marrë masa të natyrës feministe. Një llogaritar i ndershëm, François Jourde, u vendos në Komitetin e Financës, i cili refuzoi të “kombëtarizonte” Bankën e Francës, duke i privuar komunarët nga paratë e vlefshme për suksesin e luftës së tyre.
Shumë shpejt, përpjekja e Komunës iu kushtua luftës kundër forcave qeveritare, të cilat ndërkohë ishin forcuar shumë, pas tërheqjes së prusianëve. Kishin 200.000 burra kundrejt 60.000 burrave të Komunës. Ushtria filloi operacionet për të rimarrë Parisin, më 3 prill, duke rrethuar qytetin. Pas dështimeve të para ushtarake, Komuna e ashpërsoi qëndrimin e saj, me Komitetin e Shpëtimit të Përbashkët të themeluar në 1 maj 1871, pavarësisht reagimit të anarkistëve.
Më 21 maj, forcat e Thiers-it hynë në Paris, ku hasën në rezistencë të ashpër nga komunardët. U bënë beteja të ashpra rrugë më rrugë dhe lagje më lagje. Pallatet e Qeveritare, Bashkia dhe Salla e Auditorit u përfshinë nga flakët. Ushtria kreu masakra masive ndaj civilëve dhe komunardët u përgjigjën duke ekzekutuar 52 parizianë të shquar, të cilët i mbanin peng. Midis tyre, kryepeshkopi i qytetit Georges Darbois.
Forcat qeveritare mbizotëruan plotësisht më 28 maj 1871, pas një jave luftimesh të ashpra, të cilat hynë në histori si “Java e Përgjakshme” (“La semaine sanglante”). Gjatë përleshjeve u vranë 30.000 – 40.000 komunistë, ndërsa humbjet për qeverinë arritën në 1.000 burra. Më pas, gjykatat ushtarake filluan punën, duke nxjerrë 10.137 dënime: 93 me vdekje, 251 me punë të detyruar dhe 4.586 me internim në një ishullin jashtë shtetit. Mijëra, për më tepër nga të mundurit, u detyruan të vetinternoheshin.
Franca jetoi nën ligjin ushtarak deri në vitin 1876, ndërsa një amnisti për të gjitha shkeljet e kryera gjatë Komunës së Parisit u dha në 1880. Duke shuar me gjak revolucionin e klasave popullore të Parisit dhe duke neutralizuar monarkistët, regjimi borgjez gradualisht stabilizohet dhe imponon.
E djathta franceze e sheh Komunën e Parisit si një shembull klasik të sundimit të turmës dhe terrorizmit. E majta globale e hyjnizon dhe e konsideron si shenjë të pjekurisë së klasës punëtore, e cila për herë të parë merr pushtetin.
Karl Marksi e shpalli Komunën e Parisit si simbol të revoltës së punëtorëve kundër borgjezisë. Në veprën e tij “Lufta civile në Francë” (botimet “Mendimtari”) ai shkruan: “Parisi i punëtorëve me Komunën e tij do të festohet gjithmonë si pararojë e lavdishme e një shoqërie të re. Klasa punëtore i ka mbyllur dëshmorët e saj në zemrën e saj të madhe. Tashmë historia i ka gozhduar shfarosësit e saj në shtyllën e çnderimit, nga ku nuk mund t’i shpëtojnë as të gjitha lutjet e priftërinjve të tyre”.
Por ai kritikon udhëheqësit e saj për humbjen e kohës së vlefshme duke zbatuar procedurat demokratike në vend që të sulmojnë dhe shtypin forcat e Thiers. Lenini studioi me kujdes Komunën e Parisit për të formuluar teorinë e tij për diktaturën e proletariatit dhe për të zbatuar mësimet e saj në Revolucionin e Tetorit.
Për anarkistin Mikhail Bakunin, Komuna e Parisit ishte “negacioni i pastër i shtetit”, ndërsa një tjetër anarkist i shquar, Pyotr Kropotkin, e shikonte atë si një mikrokozmos të shtetit në nivel lokal, pasi nuk guxoi të shfuqizonte institucionet e tij.
